|
مبانی و تعاریف ۱. کلیات ۱.۱. کمیت ۲.۱. کیفیت ۳.۱. انحصار اطلاعات ۴.۱. مناسبت نظام اطلاعات با موضوع دانشنامه ۲. تعریف ۱.۲. دانشنامه ۲.۲. تاریخ ۳.۲. معماری ۴.۲. سیاق ۵.۲. تاریخ معماری ۶.۲. ایران‌زمین ۳. مخاطب ۱.۳. تعمیم دسترس و شکستن انحصار اطلاعات ۲.۳. اقسام مخاطب ۳.۳. محقق‌محوری ۴.۳. مراتب دسترس ۴. منابع ۱.۴. منابع درجه‌ی اول ۲.۴. منابع درجه‌ی دوم ۵. دامنه‌ها ۱.۵. دامنه‌ی مکانی ۲.۵. دامنه‌ی زمانی ۳.۵. دامنه‌ی زبانی ۶. ویژگیهای معماری اطلاعات
۱. کلیات تحقیق درباره‌ی تاریخ معماری ایران، بسته به دیدگاه‌ها و روش‌ها و مقصدهای محقق، طیفی بسیار گسترده دارد. تصمیم‌گیری در اینکه چنین تحقیقی چه و چگونه باشد با محقق است. مرجعی که اطلاعاتی را، به صورت پویا یا ایستا، در اختیار محقق می‌گذارد، باید فارغ از دیدگاه مختار خود، به همه‌ی محققان بالقوه و بالفعل، با دیدگاه‌ها و هدف‌ها و نیازهای گوناگونشان، پاسخ گوید و نیازهای آنان را برآورد.
۱.۱. کمیت سرزمین ایران مجموعه‌ای از قدیم‌ترین سکونتگاه‌های بشر را در دل دارد و مردمی که در این سرزمین می‌زیسته‌اند از ده‌هزار سال پیش تا کنون به ساختن و آبادان کردن و معماری پرداخته‌اند. کثیری از مورخان معماری اسلامی برآن‌اند که جهان ایرانی سرچشمه‌ی شماری از مهم‌ترین ابداعات در تاریخ معماری و شهرسازی اسلامی بوده است و هویت معماری و شهرسازی اسلامی را باید تا حد بسیاری مرهون معماران مسلمان ایرانی دانست. این نکته نیز وجهی از حساسیت جهانی موضوع را در محدوده‌ی ایران‌زمین نشان می‌دهد. معماران مسلمان ایرانی در طی بیش از چهارده قرن، از پرکارترین و خلاق‌ترین معماران جهان بوده‌اند و آثار بی‌شماری پدید آورده‌اند. امروز اندکی از آن همه آثار به دست ما رسیده است و آن اندک در حدود یک میلیون بنا و مجموعه و محوطه‌ی تاریخی را شامل می‌شود. این شمار در مقیاس جهانی چندان است که آثار تاریخی برخی از استان‌های ایران با آثار تاریخی برخی از کشورهای مهم اروپا برابری می‌کند. از اینها گذشته، کسان بسیاری هم در پدید آوردن آثار دخیل بوده‌اند که از آنان اطلاعاتی در دست است. مدارک مربوط به معماری و شهرسازی ایران هم بسیار است. پیداست که هر گونه پرداختن به تاریخ معماری ایران باید با عنایت به این فراوانی و گونه‌گونی چشم‌گیر صورت گیرد.
۲.۱. کیفیت
۳.۱. انحصار اطلاعات
۴.۱. مناسبت نظام اطلاعات با موضوع دانشنامه
۲. تعریف
۱.۲. دانشنامه |
|
گذشته، شماری از مخاطبان، به تشخیص دانشنامه، حق دارند در اطلاعات تصرف کنند و بر آنها بیفزایند یا آنها را ویرایش و اصلاح کنند. چنین مرتبه‌ای از دسترسْ همگانی نیست و فقط شماری از محققان از آن برخوردار خواهند بود.
۴. منابع بررسی تاریخ معماری ایران یا بررسی معماری گذشته‌ی ایران نوعی از بررسی معماری یا شناخت معماری است. برای شناخت معماری، به این معنای وسیعی که گفتیم، چه مستمسکی داریم؟ به سخن دیگر، اگر بخواهیم معماری را بشناسیم، به کدام حوزه از واقعیت‌ها و معرفت‌ها می‌توانیم چنگ بیندازیم؟ در هر رشته‌ای، با مجموعه‌ای گسترده و تقریباً بی‌نهایت از رویدادها و پدیده‌های ذهنی و عینی، انفسی و آفاقی، مواجه‌ایم که برای شناخت هر امری به شیوه‌ای خاص به سراغ آنها می‌رویم و آنها را برمی‌گزینیم و تفسیر می‌کنیم. مثلاً اگر موضوع تحقیق به یکی از علوم طبیعی مربوط باشد، پیداست که متناسب با نیاز و دایره‌ی آن علم، از میان واقعیت‌ها برخی را برمی‌گزینیم. دشواری تحقیق در تاریخ معماری در همین‌جاست: هم تاریخ به همه‌ی حیثیت آدمی مربوط می‌شود و هم معماری. انسان با همه‌ی حیثیت‌اش در تاریخ به ظهور می‌رسد و تحقق آدمی در عالم تحققی تاریخی است. حتی حیثیت فراتاریخی انسان نیز، به سبب همین فرا«تاریخی» بودن، در عالم ماده به نحوی منتسب به تاریخ و متناسب با آن است. از سوی دیگر، حضور انسان در عالمْ مساوی با حضور او در معماری است. «معماری ظرف زندگی انسان است» و شناخت ظرف به شناخت مظروف وابسته است. بنا بر این، همه‌ی پدیده‌های انفسی و آفاقی بالقوه موضوع مطالعات تاریخ معماری است و مورخ معماری برای تحدید دامنه‌ی جستجو، نمی‌تواند شأنی از شئون حیات انسانی را استثنا کند. برای این تحدید، ناگزیر است فقط به دیدگاه تاریخی و نظریه‌ی تاریخی متوسل شود، یا منابع را (به‌نحوی موجه) محدود کند. از اینجا دامنه‌ی منابع تاریخ معماری، از جمله تاریخ معماری ایران، معلوم می‌شود. آیا می‌توان نوعی از انواع منابع تاریخ را، یعنی هر آنچه دانشی درباره‌ی شأنی از شئون زندگی آدمی در گذشته به دست می‌دهد، از پیش بیرون از دایره‌ی منابع معماری نهاد؟ دیدگاه‌های فلسفی، رویدادها و تجربه‌های مربوط به طب، لشکرکشی‌ها، کتاب‌های مربوط به طباخی، علوم غریبه، آداب دبیری، آثار خط و نقش، اقسام نگاره‌ها و عکس‌ها، ... هریک وجهی از وجوه انفسی و آفاقی زندگی را معلوم می‌کند؛ زندگی‌ای که مظروف معماری است. از منظر «ظرف زندگی»، شاید کتابی درباره‌ی کیمیا که به اندازه‌ی متنی درباره‌ی معماری حاوی اطلاعات معماریانه باشد. با چنین وسعتی، بررسی منابع معماری به معنای شناسایی منابع مرتبط با معماری نیست (زیرا همه‌ی منابع بالقوه با معماری مرتبط است)؛ بلکه به معنای، اولاً، شناسایی منابعی است که پیوندی مستقیم‌تر و صریح‌تر با معماری دارد؛ ثانیاً، شناسایی توقع محقق از منابع از نظر نوع اطلاعاتی است که ممکن است از هر نوع منبع عاید شود. منابع تاریخ معماری ایران به اعتبار نسبت زمانی میان منبع و پدیده‌ی تاریخی بر دو دسته‌اند: منابع درجه‌ی اول و منابع درجه‌ی دوم. مقصود از منابع درجه‌ی اول در مطالعات تاریخی ــ به یک اعتبار ــ منابعی است که با موضوع یا پدیده‌ی مورد بررسی معاصر باشد. مثلاً جامع التواریخ خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی برای معماری دوره‌ی ایلخانان منبع درجه‌ی اول است و برای معماری دوره‌های پیش از آن منبع درجه‌ی دوم. می‌بینیم که درجه‌ی اول یا درجه‌ی دوم بودن منبع امری نسبی است. ممکن است منبعی که در یک موضوعْ درجه‌ی اول است، در موضوعی دیگر درجه‌ی دوم باشد و برعکس. با این حال، برخی از منابع غالباً درجه‌ی اول‌اند و برخی دیگر غالباً درجه‌ی دوم. مثلاً بناها غالباً منبع درجه‌ی اول‌اند و گزارش‌های باستان‌شناسی غالباً منبع درجه‌ی دوم. تنها بر اساس این غلبه و بر سبیل مسامحه است که منابع را بدین صورت می‌توان دسته‌بندی کرد و در ذیل عناوین «درجه‌ی اول» و «درجه‌ی دوم» قرار داد:
۱.۴. منابع درجه‌ی اول الف)بناها ب)منابع مکتوب، شامل: کتاب‌ها و رساله‌ها (تاریخ‌نامه‌ها، سفرنامه‌ها، خاطره‌نامه‌ها، کتاب‌های علمی، تذکره‌ها، مناقب‌نامه‌ها، دیوان‌ها و منظومه‌ها، پندنامه‌ها، داستان‌ها و حکایت‌ها و افسانه‌ها، آیین‌نامه‌ها، متون دینی و مقدس، دیباچه‌ی مرقع‌ها، فتوت‌نامه‌ها، ...)؛ کتیبه‌ها (کتیبه‌ی بناها، کتیبه‌ی اشیا، ...)؛ اسناد حکومتی و دیوانی (احکام نصب و عزل، عهدنامه‌ها، صلح‌نامه‌ها، اسناد ثبت هزینه‌ها، اسناد مالیات و خراج، ...)؛ اسناد مردمی (قباله‌های ازدواج، اسناد ثبت معاملات، وقف‌نامه‌ها، نامه‌ها، ...)؛ مطبوعات ج)منابع شفاهی، شامل: سخنان اهل فن و سازندگان سخنان شاهدان و بهره‌برداران فرهنگ شفاهی، ساختار و عناصر زبان، ضرب‌المثل‌ها، ... د)منابع تصویری، شامل: نقشه‌های کلان (نقشه‌های سرزمینی و منطقه‌ای و شهری، نقشه‌های رزمی، ...) نقشه‌های خُرد (نقشه‌های بناها، نقشه‌های دستگاه‌ها، ...) نقش‌ها (نقش‌های تزیینی بناها، نقش‌های اشیا، نگاره‌های کتاب‌ها، نگاره‌های دیواری، نگاره‌های مستقل، ...) عکس‌ها طرح‌های دستی، گراورها، ... فیلم‌ها ه)اشیا اشیای خانگی (فرش‌ها، ظرف‌ها، ...) اشیای آیینی کارافزارها (افزارهای معماری، افزارهای صنعتی، دستگاه‌ها، ...)
۲.۴. منابع درجه‌ی دوم و)گزارش‌های باستان‌شناسی ز)گزارش‌های مرمت ح)گزارش‌های مردم‌نگاری و مردم‌شناسی ط)سفرنامه‌ها(ی درجه‌ی دوم) ی)تک‌نگاری‌ها ک)تاریخ‌های عمومی ل)تاریخ‌های کلی معماری م)تاریخ‌های دوره‌ای و سبکی معماری ن)تاریخ‌های شهری و منطقه‌ای س)کتاب‌ها و مقاله‌های تحلیلی درباره‌ی معماری یا امور وابسته به معماری (در بنا، مجموعه بنا، موضوع، ...).
۵. دامنه‌ها از لازمه‌های معرفی دانشنامه معرفی حدود یا دامنه‌ی مکانی و زمانی آن است. در این دانشنامه، «اطلاعات» یا «دانش» درباره‌ی «موضوع» معینی گرد می‌آید. پس هم باید دامنه‌ی مکانی و زمانی «اطلاعات» (مکان و زمان تهیه‌ی آنها) معلوم شود و هم دامنه‌ی مکانی و زمانی موضوع (محدوده‌ی جغرافیایی و تاریخی معماری ایران‌زمین).
۱.۵. دامنه‌ی مکانی الف) دامنه‌ی مکانی موضوع گفتیم که منظور از ایران‌زمین در این دانشنامه محدوده‌ی جهان ایرانی است. اما این محدوده کجاست؟ چنان‌که گذشت، ایران نامی حقیقی و جغرافیایی است و ساخته‌ی روزگار اخیر نیست. در ایران باستان، جهان را به دو قسمت شناخته و ناشناخته بخش می‌کردند. بخش شناخته سرزمین‌های ایرانی و سرزمین‌های همسایه‌ی آنها را در بر می‌گرفت. بخش شناخته‌ی زمین در میان بخش‌های ناشناخته، و سرزمین ایران، یا خونیرس بامی، در میان بخش شناخته قرار داشت. مادها خود را ایرانی و هخامنشیان خود را ایرانی، از تخمه‌ی ایرانی، می‌نامیدند. با این حال، چون پادشاهان هخامنشی خود را شاه جهان می‌دانستند، سخنی از ایران و خونیرس بامی نمی‌گفتند. بنا بر حدس محققان، از زمان نخستین پادشاهان اشکانی نام این سرزمینْ ایران (اریان یا آریان) بوده است. در زمان ساسانیان، ایران و ایران‌شهر نام اصلی قلمرو آنان بود؛ چنان‌که اردشیر پاپکان (حک 225-240م)، بنیان‌گذار سلسله‌ی ساسانیان، در سنگ‌نوشتة نقش رستم خود را «شاهان‌شاه ایران» خوانده است. پس از اسلام، از هنگام تأسیس نخستین سلسله‌های ایرانی در سده‌ی سوم هجری تا تأسیس دولت صفوی به دست شاه اسماعیل اول در سال 905ق، ایران از داشتن حکومت مرکزی محروم بود و به‌جز دوره‌ی 140ساله‌ای که با هجوم چنگیز در اوایل سده‌ی هفتم هجری آغاز شد و با مرگ آخرین ایلخان در 756ق به پایان رسید، و نیز دوره‌ی فرمانروایی تیمور گورکان، در هر پاره از ایران هم‌زمان چند سلسله‌ی ایرانی یا ترک حکومت می‌کردند و با هم می‌جنگیدند. با این حال، همه‌ی فرمانروایان این دوره، از ایرانی و غیرایرانی، خود را امیر و سلطان و شاه ایران می‌خواندند؛ اگرچه سرزمین هریک از آنان فقط بخشی از ایران بزرگ بود. به قول نویسنده‌ی مقدمه‌ی شاهنامه‌ی ابومنصوری، «ایران‌شهر از رود آموی است تا رود مصر». در این صورت، حد شمال شرق ایران‌شهر آمودریا (جیحون) است و حد جنوب غربی‌اش رود مصر (نیل). با این حال، به سبب تحولات پس از اسلام و افول فرهنگ ایرانی در غرب این سرزمین از یک سو، و گستردن فرهنگ ایرانی خصوصاً از زمان تیمور به بعد در ورارود، می‌توان پذیرفت که در دوران پس از اسلام، محدوده‌ی مورد اتفاق ایران‌شهر با محدوده‌ی یادشده منطبق نبوده است. بر این اساس، در دانشنامه‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، محدوده‌ی جغرافیایی ایران‌زمین چنین اختیار شده است: شرق: رود سند (در پاکستان امروزی) شمال شرقی: رود سیحون (سیردریا) تا مرزهای شرقی ازبکستان و تاجیکستان شمال غربی: رشته کوه‌های قفقاز از شهر دربند در ساحل دریای خزر تا دریای سیاه غرب: رود فرات از ارزروم در ترکیه تا اروندرود و خلیج فارس جنوب: حاشیه‌ی جنوبی و غربی خلیج فارس و دریای عمان در شمال شبه‌جزیره‌ی عربستان. توضیح اینکه در این مرحله از دانشنامه، فقط سرزمین ایران در محدوده‌ی جغرافیاییْ موضوع دانشنامه است، که شامل حوزه‌ی نفوذ فرهنگ ایرانی (در سرزمین‌هایی چون هند و غرب چین) نمی‌شود. ب) دامنه‌ی مکانی اطلاعات اطلاعات و دانش درباره‌ی معماری و شهرسازی در این گستره‌ی جغرافیایی در بسیاری جاهای جهان پدید آمده است. بنا بر این، دامنه‌ی مکانی اطلاعات بر دامنه‌ی مکانی موضوع منطبق نیست و همه‌ی جهان را شامل می‌شود. به سخن دیگر، سند و مدرک و مقاله و نقشه و ... درباره‌ی موضوع یادشده در هرجای جهان که پدید آمده باشد در حیطه‌ی کار و علاقه‌ی دانشنامه قرار دارد.
۲.۵. دامنه‌ی زمانی الف) دامنه‌ی زمانی موضوع چنان‌که گذشت، این سرزمین را دست‌کم از روزگار اشکانیان ایران می‌خواندند. اما مطالعه‌ی تاریخ معماری ایران نه به نام ایران، بلکه به سرزمینی تعلق دارد که امروزه آن را ایران می‌خوانند. مطالعات باستان‌شناسی نشان می‌دهد که در این سرزمین از چندهزار سال پیش آثار آبادانی و تصرف انسان در طبیعت وجود دارد. بر این اساس، آغاز دامنه‌ی زمانی موضوع حدی ندارد و بسته به یافته‌های باستان‌شناسی، تا هر زمان می‌تواند به عقب برود. از سوی دیگر، تاریخ انتها ندارد. هر رویدادی در گذشته جزو تاریخ است؛ و گذشته از لحظه‌ای پیش آغاز می‌شود. لیکن برای مراعات اهمیت و نیز فاصله‌ی زمانی کافی برای داوریِ بجا، فعلاً سال ۱۳۲۰ش انتهای دامنه‌ی زمانی موضوع دانشنامه اختیار شده است. این انتها را در آینده می‌توان تغییر داد. ب) دامنه‌ی زمانی اطلاعات دامنه‌ی زمانی اطلاعات نیز، مانند دامنه‌ی مکانی آن، نه آغازی دارد و نه انجامی. همه‌ی مدارکی که از روزگار کهن تا به امروز پدید آمده است در دامنه‌ی اطلاعات متعلَّق دانشنامه می‌گنجد. بهترین وضع برای دانشنامه آن است که اطلاعات آن کاملاً روزآمد باشد.
۳. دامنه‌ی زبانی الف) زبان تعامل با مخاطب در وبگاه دانشنامه، زبان اصلی زبان فارسی و زبان دوم انگلیسی است. در مراحل بعدی طرح، دو زبان دیگر جهان اسلام ــ عربی و ترکی ــ و زبان روسی (که زبان رسمی بخشی از کشورهای حوزه‌ی فرهنگی ایران است) به مجموعه‌ی زبان‌های وبگاه افزوده خواهد شد. ب) زبان اطلاعات فارغ از اینکه زبان تعامل با مخاطب، و به سخن دیگر، زبان وبگاه چه باشد، اطلاعاتی که در پایگاه وارد می‌شود هیچ‌گونه محدودیت زبانی نخواهد داشت. به سخن دیگر، مقاله و کتاب، نقشه و عکس و ... به هر زبانی که تولید شده باشد، عیناً در پایگاه وارد خواهد شد. ممکن است برخی از اطلاعات به زبان‌های اصلی وبگاه ترجمه شود. این قاعده مربوط به اطلاعاتی است که گردآوری می‌شود یا از طریق پایگاه‌های دیگر همکار طرح در نظام دانشنامه قرار می‌گیرد. بخشی از اطلاعات هم هست که در مرکز دانشنامه تولید می‌شود. این اطلاعات به زبان فارسی یا انگلیسی خواهد بود.
۶. ویژگیهای معماری اطلاعات با آنچه گذشت معلوم می‌شود که معماری اطلاعات در این دانشنامه چنین ویژگی‌هایی دارد: ـ محقق‌مدار است و هرآنچه برای تسهیل کار محقق و راهنمایی او لازم است در آن فراهم می‌آید. ـ بر این اساس، محقق هم می‌تواند از طریق جستجوی کلیدواژه‌ها به منابع موجود دست یابد و هم از طریق جستجو به واسطه‌ی طبقات اطلاعات و درخت موضوعی. ـ هر طبقه‌بندی اطلاعات و درخت موضوعی، ناگزیر متضمن نوعی نظر است. چون قرار بر این است که این نظر بر محقق تحمیل نشود، نظام طبقه‌بندی و درخت موضوعی چنان تنظیم می‌شود که متضمن کمترین تحمیل نظر باشد. این نظام تا حد امکان از دل معرفت بومی معماری به دست می‌آید. ـ در معماری اطلاعات، تعریف دانشنامه از تاریخ و معماری منظور می‌شود؛ آن‌چنان‌که محقق، در صورت تمایل، بتواند به همه‌ی جوانب معماری و تاریخ معماری بپردازد. از این راه، دانشنامه محققان را تشویق می‌کند که به جنبه‌های مغفول معماری ایران توجه کنند. معماری اطلاعات دانشنامه، با چنین ویژگی‌هایی، از دو جهت صورت می‌گیرد: معماری اطلاعات برای مدیریت کردن اطلاعات و معماری اطلاعات برای خدمت به محقق. |
دانشنامه‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران
همه‌ی حقوق برای وزارت راه و شهرسازی محفوظ است.