راهنمای حرفنویسییکی از مسائل مهم در دانشنامه‌ها و لغت‌نامه‌ها نشان دادن تلفظ واژه‌هاست. در دانشنامه‌ها و لغت‌نامه‌های فارسی، یا مربوط به زبان فارسی در دیگر زبان‌ها، از شیوه‌ای برای نشان دادن تلفظ استفاده می‌شود. مثلاً تلفظ واژهایی مثل «عباس»، «اصفهان» و «مختار» را در معروف‌ترین لغت‌نامه‌ها و دانشنامه‌های فارسی یا مربوط به فارسی چنین نشان داده‌اند: ◊ لغت‌نامه‌ی دهخدا: عباس . [ ع َبْ با ]، اصفهان . [ اِ فَ ]، مختار. [ مُ ] ◊ فرهنگ فارسی معین: عباس abbās، اصفهان esfahān، مختار moxtār ◊ فرهنگ سخن: عباس ʼabbās، اصفهان ʼesfa(e)hān، مختار moxtār ◊ دانشنامه‌ی ایرانیکا: ʿABBĀS، EṢFAHĀN، MOḴTĀR.
چنان‌که پیداست، در لغت‌نامه‌ی دهخدا فقط حروفی را که احتمال می‌رود به‌خطا خوانده شود با خط فارسی اعراب‌گذاری کرده‌اند. با این کار، فقط مشکلات اولیه حل می‌شود و تلفظ دقیق به دست نمی‌آید. در سه فرهنگ دیگر، از الفبای آوانویسی یا حرف‌نویسی استفاده شده است، که به‌مراتب دقیق‌تر است. اما در این کار نیز، بین سه فرهنگ اخیر تفاوت هست. تفاوت نخست در الفبای تلفظ است؛ مثلاً حرف «خ» در معین و سخن با x و در دانشنامه‌ی ایرانیکا با Ḵ نشان داده شده است. همچنین در سخن، همزه و عین آغاز کلمه را به صورت ʼa و ʼe از مصوت‌های همانندشان در وسط کلمه مشخص کرده‌اند؛ در حالی که در معین، تفاوتی میان همزه‌ی اول (به شکل الف در اصفهان) و مصوت «ا» در میان کلمه نیست. |
تفاوت دیگر بنیادی است: در دو فرهنگ معین و سخن، میان حروفی که آوای‌شان همانند است فرقی نیست، مثلاً «ص» را همانند «س» نشان داده‌اند؛ اما در ایرانیکا، «ص» را با Ṣ نشان داده‌اند. به عبارت دیگر، در معین و سخن، تلفظ را «آوانویسی» کرده‌اند و در ایرانیکا «حرف‌نویسی».
حسن آوانویسی این است که تعداد حروفی که برای نشان دادن تلفظ به کار می‌رود کمتر است و خواننده می‌تواند به‌راحتی آنها را بشناسد و تلفظ واژه را به لهجه‌ی معیار، که معمولاً مطابق با تلفظ رسمی آنها در تهران است، بشناسد. اما مشکل آوانویسی این است که خواننده‌ای که با زبان‌های جهان اسلام (عربی و فارسی و ترکی و اردو) آشنایی اندکی داشته باشد نمی‌تواند پیوند میان واژه‌ها را دریابد. مثلاً در آوانویسی، «ظَهر» (به معنای پشت) و «زهر» هر دو به صورت zahr نشان داده می‌شود. به‌علاوه، خواننده نمی‌تواند پیوند میان ظَهر و استظهار را دریابد و این در بسیاری از موارد سبب خطاهای کلان و خرد می‌شود (نمونه‌ی این گونه خطاها در نزد محققان غربی بسیار است).
از این رو، در این دانشنامه نظام حرف‌نویسی اختیار شده است. الفبای حرف‌نویسی زبان‌های اسلامی نیز متنوع است؛ از نظام دایرةالمعارف اسلام به انگلیسی (EI) گرفته تا نظام دایرةالمعارف ترک و اسلام و دایرةالمعارف ایرانیکا. در این دانشنامه، پس از بررسی مهم‌ترین نظام‌های حرف‌نویسی، نظام ایرانیکا بهترین شناخته شد و با اصلاح یک حرف، اختیار شد: حرف «خ» که در ایرانیکا با Ḵ نشان داده می‌شود و در این دانشنامه با x. نظام حرف‌نویسی این دانشنامه با نظام
|
ایرانیکا تفاوت‌های دیگری هم دارد؛ از جمله اینکه در ایرانیکا، «ال» کلمات مأخوذ از عربی همواره با AL نشان داده‌اند؛ اما در این دانشنامه، به تفاوت تلفظ این حرف در کلمات شمسی و قمری توجه شده است. نیز، بر خلاف ایرانیکا، حرکت حرف پیش از «ال» در کلمات مرکبی که «ال» در وسط آنهاست، مطابق تلفظ متداول آنها در فارسی امروز منظور شده است. نظام حرف‌نویسی دانشنامه‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران درجدول زیر آمده است. این جدول را می‌توانید از پیوند زیر نیز دریافت کنید. نظام حرف‌نویسی دانشنامه‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران (PDF) |
